Ο Salih Yasun μοιράζεται την ιστορία του πώς εντόπισε την καταγωγή της οικογένειάς του πριν από τη Λωζάνη σε μια ελληνόφωνη μουσουλμανική κοινότητα στη Βόρεια Ελλάδα.

e-mail: yasuns@vmi.edu

Ο Salihείναι υποψήφιος διδάκτορας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Indiana-Bloomington.

Όπως το έθεσε περίφημα ο ιστορικός Marcus Lee Hansen, οι μετανάστες πρώτης γενιάς αγωνίζονται να προσαρμοστούν, η δεύτερη γενιά αγωνίζεται να ξεχάσει και η τρίτη γενιά επιδιώκει να θυμηθεί τι ξέχασαν οι προηγούμενες γενιές. Μεγάλωσα στην Προύσα, μια πόλη στη βορειοδυτική Τουρκία. Λόγω του εύφορου εδάφους της, της ακμάζουσας βιομηχανίας και της εγγύτητάς της στα Βαλκάνια, η Προύσα είναι μια πόλη μεταναστών, με αρκετά μεγάλο πληθυσμό μουσουλμάνων των Βαλκανίων που μιλούν διάφορες γλώσσες. Κατά τη διάρκεια των χρόνων του δημοτικού σχολείου, περνούσα περιστασιακά τα καλοκαίρια στο παραλιακό σπίτι των παππούδων μου. Όποτε οι παππούδες μου ήθελαν να έχουν μια ιδιωτική συνομιλία, άλλαζαν σε μια γλώσσα που δεν καταλάβαινα. Αυτό δεν μου κίνησε αρχικά την περιέργεια, καθώς είχα συνηθίσει να ζω σε ένα πολύγλωσσο περιβάλλον με γείτονες που μιλούσαν βουλγαρικά ή αλβανικά.

Ήξερα ότι οι παππούδες μου είχαν μεταναστεύσει στην Τουρκία από τα Βαλκάνια. Ωστόσο, οποιαδήποτε συζήτηση σχετικά με την καταγωγή της οικογένειάς μας ήταν περιορισμένη. Η μητέρα και η γιαγιά μου δεν ήξεραν και ο παππούς μου δεν ενδιαφερόταν να εξηγήσει. Μετά το θάνατο του παππού μου, το ενδιαφέρον μου για την καταγωγή της οικογένειάς μας μεγάλωσε. Οι απαντήσεις των συγγενών μου, όπως «Είμαστε από τη γη του Ατατούρκ [Biz Atatürk’ün memleketindeniz]», μια προφανής αναφορά στην Θεσσαλονίκη, δεν με  ικανοποιούσε πλέον. Μέσα από προσωπική έρευνα, αναγνώρισα το χωριό καταγωγής μας ως Κιβωτό, στα Γρεβενά της Βόρειας Ελλάδας. Έμαθα επίσης ότι πριν από την ανταλλαγή πληθυσμών η Κιβωτός κατοικούνταν από τους Βαλαάδες, μια μικρή, στενά συνδεδεμένη ελληνόφωνη μουσουλμανική κοινότητα. Στην πραγματικότητα, οι τρεις μεγάλες ελληνόφωνες μουσουλμανικές κοινότητες στην Ελλάδα πριν από την ανταλλαγή της Λωζάνης ήταν οι μουσουλμάνοι των Ιωαννίνων, της Κρήτης και οι  Βαλαάδες. Τώρα συνειδητοποίησα ότι μεγαλώνοντας οι παππούδες μου μιλούσαν ελληνικά μεταξύ τους.

: Η ΓΑΜΗΛΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΓΙΑΓΙΑΣ ΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΕΙΜΝΗΣΤΟΥ ΠΑΠΠΟΥ ΜΟΥ.

Οι κάτοικοι της βόρειας Ελλάδας, με το παρατσούκλι Βαλαάδες λόγω της συχνής χρήσης του «vallahi», ασπάστηκαν το Ισλάμ κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας. Αριθμώντας περίπου δέκα χιλιάδες, ως μια στενά δεμένη αγροτική κοινότητα έτειναν να παντρεύονται μεταξύ τους, και μερικοί διατήρησαν συνδέσεις με τις στοές των Μπεκτασήδων. Διατήρησαν την ελληνική γλώσσα καθώς και τις τοπικές παραδόσεις που περιείχαν στοιχεία του χριστιανισμού και των τοπικών πεποιθήσεων. Η γλώσσα τους, στα πρόθυρα της εξαφάνισης, βασίζεται σε μια τοπική ελληνική διάλεκτο με ορισμένες τουρκικές και αραβικές επιρροές. Ο τρόπος ζωής τους είναι καλά τεκμηριωμένος στο βιβλίο της   Hasluck Χριστιανισμός και Ισλάμ υπό τους Σουλτάνους. Η Hasluck και ο σύζυγός της επισκέφθηκαν την περιοχή λίγο πριν από την ανταλλαγή της Λωζάνης. Οι Βαλαάδες συμπεριλήφθηκαν σε αυτή την ανταλλαγή πληθυσμών. Αφού έφτασαν στην Τουρκία με βάρκα, διασκορπίστηκαν σε όλη τη χώρα. Πολλοί έχασαν επαφή με φίλους, συγγενείς και γείτονες. Οι περισσότεροι επέλεξαν να ξεχάσουν το παρελθόν τους για να προσαρμοστούν στη ζωή στο υιοθετημένο σπίτι τους. Τα έθιμα και οι παραδόσεις τους γρήγορα έσβησαν και η χρήση της γλώσσας τους περιοριζόταν όλο και περισσότερο στο νοικοκυριό.

Το 2021 αποφάσισα να κάνω το ταξίδι στη γη των παππούδων μου. Πρώτα προσγειώθηκα στη Θεσσαλονίκη και μετά πήρα το λεωφορείο για τα Γρεβενά. Στο ξενοδοχείο στο κέντρο των Γρεβενών, η ρεσεψιονίστ μου είπε για έναν ηλικιωμένο ελληνόφωνο Τούρκο που επισκέφθηκε την περιοχή πριν από χρόνια. Είχε πάρει μαζί του τους παππούδες της για να τους δείξει το χωριό όπου μεγάλωσε. «Ο ελληνόφωνος Τούρκος» έμοιαζε να ενσαρκώνει τη μετάβαση από τη μια εποχή στην άλλη. Την επόμενη μέρα, συστήθηκα στους ντόπιους στο παζάρι που πραγματοποιήθηκε στην πλατεία Αιμιλιανού. Το έκανα στα αγγλικά, αλλά σύντομα βρέθηκα περιτριγυρισμένος από ανθρώπους που μου μιλούσαν στα τουρκικά. Συνειδητοποίησα ότι αυτοί ήταν απόγονοι προσφύγων από την  Μικρά Ασία. Τα τουρκικά τους ακούγονταν όμορφα. Ήταν αρχαϊκά, με μεγάλη ποικιλία παλαιών λέξεων και αγροτική ανατολίτικη προφορά.

ΣΤΗΝ ΛΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Από τα Γρεβενά έφτασα στην Κιβωτό, περίπου μισή ώρα με το αυτοκίνητο. Ήταν ένα όμορφο χωριό, που τώρα κατοικείται κυρίως από πρόσφυγες της Ανατολίας που ήρθαν μέσω της ανταλλαγής της Λωζάνης. Μεταξύ 1922 και 1924 οι μουσουλμάνοι της πόλης άνοιξαν τα σπίτια τους στους χριστιανούς πρόσφυγες. Οι οικογένειες ζούσαν μαζί παρά τις διαφορές τους στη θρησκεία και τη γλώσσα. Οι μουσουλμάνοι της Κιβωτού μιλούσαν ελληνικά, ενώ οι χριστιανοί πρόσφυγες από την Ανατολία μιλούσαν τουρκικά. Δυστυχώς, το μεγαλύτερο μέρος της οθωμανικής κληρονομιάς του χωριού χάθηκε, λόγω ενός συνδυασμού σεισμών, πυρκαγιών και γερμανικής εισβολής κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου.

Στην Κιβωτό γνώρισα τη Δέσποινα, πρόσφυγα δεύτερης γενιάς από τη Λωζάνη από την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας της Τουρκίας. Αγκαλιαστήκαμε, μου τραγούδησε λαϊκά τραγούδια στη μητρική της γλώσσα, τα τουρκικά. Μου είπε επίσης μια ιστορία: όταν ήταν παιδί, οι συνομήλικοί της την κορόιδευαν επειδή μιλούσε μόνο τουρκικά και δεν καταλάβαινε ελληνικά. Προσπαθώντας να παρηγορήσει, ο πατέρας της έλεγε “Üzülme kızım, Türkçe hükümet dilidir” (“Μην λυπάσαι, κόρη μου, τα τουρκικά είναι η γλώσσα του κράτους”). Τα τουρκικά ήταν η επίσημη γλώσσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Στα Γρεβενά, αναζητώντας τις ρίζες των ελληνόφωνων προγόνων μου, κατέληξα να γίνω φίλος με τουρκόφωνους Έλληνες. Καθώς έφευγα από το σπίτι της, η Δέσποινα με συμβούλεψε: «Περπάτησε σε αυτούς τους δρόμους, θα βρεις τη μυρωδιά των παππούδων σου». Καθώς περπατούσα, σκεφτόμουν τι θα σκεφτόταν ο αείμνηστος παππούς μου, αν είχε την ευκαιρία να έρθει εδώ. Θα ένιωθε άνετα να μιλάει στη μητρική του γλώσσα; Θα ήταν ξένος για άλλη μια φορά στη χώρα καταγωγής του: “Twice a Stranger”, όπως θα το αποκαλούσε ο Bruce Clark; [1] Αυτά τα ερωτήματα θα παραμείνουν αναπάντητα. Όπως πολλοί μετανάστες πρώτης ή δεύτερης γενιάς, πέθανε χωρίς να πει πολλά για τις παραδόσεις και τη γλώσσα που κληρονόμησε. Μέσα σε λίγες γενιές, ο εθνικισμός και η αστικοποίηση πέτυχαν να ανακατασκευάσουν γλώσσες, πολιτισμούς, παραδόσεις, ακόμη και ταυτότητες που είχαν σταδιακά διαμορφωθεί κατά τη διάρκεια των αιώνων. Αυτές οι ισχυρές δυνάμεις καθόριζαν τι θα θυμόταν και τι θα ξεχνούσε.

Καθώς πλησιάζει η εκατονταετηρίδα της Λωζάνης, συνειδητοποίησα ότι η Ανταλλαγή, για πολλούς, έχει να κάνει τόσο με τη μνήμη όσο και με τη λήθη του παρελθόντος. Επέστρεψα στην Προύσα με λίγο χώμα από το χωριό του παππού μου, το οποίο άφησα στον τάφο του.

Σημείωση

[1] Bruce Clark. Twice a Stranger: How Mass Expulsion Forged Modern Greece and Turkey. (London: Granta, 2007), 3.

Περαιτέρω ανάγνωση

Aycan Yılmaz, Mübadillerin Kültürel Mirası (Istanbul: Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları 2017).

Aycan Yılmaz, Patriyotların Sözlü Kültürü ve Patriyotça El Sözlüğü (Istanbul: Çatalca Belediyesi, 2022).

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ: ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΗ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΗΣ.